ازدیاد پسته (تکثیر درختان پسته)

در بررسی‌های اخیر، اهمیت ازدیاد غیرجنسی در درختان پسته به چشم می‌خورد و نیاز به توجه به این مسئله احساس می‌شود. این نقاط ضعف شامل:

1. **ریشه‌زایی مشکلات آزمایشگاهی قلمه پسته:**
در آزمایشگاه، ریشه‌زایی قلمه پسته به دلیل استفاده از غلظت‌های بالای هورمون‌های گیاهی، به چالش کشیده می‌شود.

2. **مشکلات کشت بافت در قسمت‌های مختلف درختان پسته:**
مشکلات گوناگون در کشت بافت قسمت‌های مختلف درختان پسته وجود دارد که نیاز به راهکارهای بهبودی دارد.

3. **عدم بررسی کافی در مورد روش‌های خوابانیدن به عنوان روش ازدیاد غیرجنسی:**
تحقیقات کافی در زمینه خوابانیدن قسمت‌های مختلف درخت پسته به عنوان یک روش ازدیاد غیرجنسی انجام نشده است.

4. **موفقیت کم در بعضی از روش‌های پیوند و غیره:**
ناکامی در برخی از روش‌های پیوند و سایر روش‌ها نشانگر نیاز به تحقیقات گسترده‌تر در زمینه یافتن روش‌های مناسب برای ازدیاد نهال‌هاست.

به منظور توسعه بهترین روش‌ها برای ازدیاد درختان پسته، ضرورت تحقیقات گسترده و توجه به نقاط ضعف فعلی این فرآیند احساس می‌شود. روش‌های ازدیاد پسته شامل ازدیاد جنسی یا بذرکاری، و ازدیاد غیرجنسی (پیوند زدن، قلمه زدن، خوابانیدن، کشت بافت) می‌شوند.

ازدیاد جنسی یا بذرکاری

معمول ترین روش ازدیاد درختان پسته بذرکاری است. در این روش بذر تهیه شده در موقع مناسب در زمین اصلی ، خزانه یا گلدان کشت می گردد و بعد از انتقال به زمین اصلی یا قبل از آن پیوند زده می شود.

کاشت بذر در زمین اصلی

اگر محل باغ در زمین های زراعتی مناسب باشد تنها عملیات تسطیح و بذرکاری صورت می گیرد. اما در صورتی که محل مورد نظر در اراضی بکر باشد، ابتدا باید با دستگاههای زیر شکن (گاو آهن ساب سویلر) لایه های پائین را تا عمق حداقل یک متر نرم و قابل نفوذ به آب کرده و مقداری کود دامی پوسیده با شخم عمیق به خاک اضافه نمود.

در شرایطی که استفاده از زیرشکن مقدور نیست می توان فقط محل گودهای نهال را به قطر یک متر و عمق یک تا ۱.۵ متر کنده و با خاک زراعتی مناسب و کود دامی پوسیده پر نمود. در زمین های بکر و اراضی با خاک نامناسب حتی در بعضی مواقع تعویض خاک محل احداث باغ به صرفه است.

بسته به شرایط منطقه معمولا بذرکاری از اوائل دیماه تا اوایل فروردین ماه انجام می شود. بهتر است بذرهای انتخابی دارای پوست رویی (اگزوکارپ) نیز باشند. همچنین از بذرهایی که پوست رویی آنها در زمان برداشت جدا شده است می توان استفاده نمود.

مشروط بر اینکه این عمل بوسیله ماشین پوست کنی انجام نیافته باشد، زیرا ممکن است حرکات مکانیکی ماشین به جنین دانه صدمه وارد نماید.

بذرهای انتخابی را باید به مدت دو روز خیسانیده و پس از سه تا چهار روز نگهداری در محیط گرم و مرطوب (دمای ۲۵ درجه سانتیگراد) بلافاصله در محل اصلی کشت نمود.

بیشتر بذرهایی که برای این منظور استفاده می گردد از نوع پسته بادامی است. برای جلوگیری از فعالیت قارچ ها باید بذرها را در موقع خیساندن با سم کاپتان ۰.۰۱ درصد و یا به مدت ۱۰ دقیقه با وایتکس تجارتی (با غلظت ۱۰ درصد) ضدعفونی نمود.

در مورد بذر پسته های وحشی مثل بنه و کسور بعلت دارا بودن پریکارپ سخت و احتمالا خواب فیزیولوژیکی ابتدا باید نسبت به رفع این مشکل اقدام نمود. برای این کار پوست سخت بنه را با استفاده از اسید سولفوریک غلیظ (۹۵ درصد) به مدت ۹۰ دقیقه هضم می نمایند تا نسبت به آب قابل نفوذ گردد.

در مورد کسور به نظر می رسد ۲۰ دقیقه کافی است. بررسی های تایید نشده نشان می دهد که حداقل ۳۰ روز سرمادهی با دمای ۱۰-۴ درجه سانتیگراد درصد جوانه زنی چنین بذرهایی را افزایش می دهد.

پس از آماده کردن زمین باید جوی و پشته هایی به پهنای یک متر و با فاصله ۷-۵ متر ایجاد نمود. سپس با ایجاد سوراخ هایی به عمق ۴ تا ۷ سانتی متر روی پشته در محل داغ آب بذرها را کاشته و با ماسه نرم یا خاکستر روی آنها را پوشانید و بلافاصله آبیاری نمود.

به منظور اطمینان از سبز کردن همه بذرها بهتر است چند عدد بذر را با فاصله چند سانتی متر از همدیگر در یک محل کاشت، تا پس از سبز شدن یکی را نگهداری و بقیه را هم حذف نمود.

اگرچه این روش ازدیاد هنوز هم در کشور ما استفاده می شود، ولی متاسفانه مشکلاتی را نیز به همراه دارد. از جمله این که پس از کاشت ، پرنده ها و جانوران بذرها را از خاک در می آورند.

شرایط نامساعد خاک نیز ممکن است مانع سبز شدن بذرها گردد و در نتیجه بخاطر سبز نشدن همه بذرها در باغ ناهماهنگی بوجود آید و باغداران را مجبور به واکاری در چندین مرحله نماید.

با سبز شدن بذرها ، نهال ها نیز اصولا یکنواخت رشد نمی کنند و در نتیجه عملیات پیوند روی آنها هم باید در چندین مقطع زمانی صورت گیرد که از نظر کار زراعی مشکلاتی را به وجود می آورد.

خزانه کاری ( کاشت بذر در خزانه و گلدان)

اصولا کاشت بذر پسته در خزانه ، به علت طبیعت ریشه این درخت جز با مراقبت های ویژه که اغلب پر زحمت و مستلزم هزینه اضافی می باشد امکان پذیر نیست.

زیرا در کشور ما هنگام انتقال نهال از خزانه به محل اصلی همیشه تعدادی از این نهالها خشک می شوند و بنابراین لازم است مجددا در سال بعد واکاری انجام گیرد و به همین دلیل این روش در کشور ما کمتر کاربرد دارد و بیشتر از روش کشت مستقیم بذر در محل اصلی استفاده شده است.

ولی در کشورهای آمریکا ، استرالیا ، سوریه و غیره خزانه کاری بیشتر متداول است. برای بذرکاری در خزانه ، زمین آن باید به دقت آماده گردد. زمین خزانه را می توان به دو صورت کرتی و یا فارویی ، بصورتی که نهرهایی ایجاد گردد تا بذرها با فاصله ۲۰ تا ۲۵ و عمق ۵ سانتیمتر در آن کاشته شوند.

بهترین زمان خزانه کاری از آذرماه تا اواسط زمستان می باشد. عملیات ضد عفونی بذر نیز مانند کشت مستقیم انجام می شود. مدتی که نهال باید در خزانه بماند ۱ تا ۲ سال است و بهتر است که با عملیات داشت مناسب ، مثل تغذیه کافی نهال را آنچنان قوی کرد ، که در سال اول قابل جابجایی باشد.

زیرا هرچه نهال بیشتر در خزانه بماند دارای ریشه قویتر و بلندتر گردیده و در هنگام جابجایی درصد خشک شدن آن زیادتر است. برای انتقال نهال از خزانه به محل اصلی ، پس از آبیاری خزانه و گاورو شدن آن ، در دو طرف خطوط کاشت با فاصله ۲۵ سانتیمتر شیار عمیقی بعرض ۵۰ و عمق ۸۰ سانتی متر حفر می کنند و نهال را با تمام خاک اطراف ریشه از زمین در می آورند و سریعا به زمین اصلی می برند.

راه پیشنهادی دیگر این است که خزانه کاری در نهرهایی عمیق، به عرض ۵۰ و عمق ۱۰۰ سانتیمتر که کف آن با قشری از بتون پوشانده شده انجام گیرد، تا ریشه نهال نتواند از بنون عبور کند و موقع کندن نهال عملیات راحت تر انجام شود.

راه معمول دیگری که در مناطق پسته کاری ایران مرسوم است، کشت در ظرفهای فلزی مانند پیت های حلبی و حتی کیسه های نایلون است.

معمولا در هنگام انتقال ، ته حلبی را برداشته و سپس نهال را می کارند که در نتیجه دیواره های حلبی به مرور زمان می پوسد. این شیوه از نظر جابجایی و امکان گرفتن نهال دارای اطمینان بیشتری است، ولی از نظر اقتصادی هزینه های زیادتری دارد.

مناسب ترین روش تهیه نهال ، کشت بذر در نایلونهای تیره رنگ با کف سوراخ است. با این کار از رشد بیش از حد ریشه اصلی نهال جلوگیری گردیده و در نتیجه به جای رشد عمودی ریشه اصلی، ریشه های فرعی تولید می گردد، که این ریشه ها در داخل محدوده نایلون بوجود می آیند و در نتیجه در زمان انتقال، ریشه اصلی کمتر دچار استرس می گردد.

با این توضیح که تعداد زیادی ریشه فرعی در محیط نایلون بوجود آمده است که در صورت صدمه ریشه اصلی ریشه های فرعی وظایف ریشه اصلی را بعهده می گیرند. براساس گزارش ها در صد موفقیت انتقال این نهال ها به زمین اصلی بالای ۹۵ درصد است.

خصوصیات بذر پسته برای کاشت و تهیه نهال

1. بذر پسته باید کاملا سالم و بدون کپک زدگی باشد.
2. بذرها از پسته های همان سال انتخاب شود ، زیرا بعلت بالا بودن درصد چوبی مغز ، قوه نامیه پسته پس از سه سال بشدت کاهش می یابد.
3. بذر پسته باید خندان و یکنواخت باشد و این امر کمک زیادی به یکنواختی پایه های بدست آمده می نماید.
4. مغز پسته به پوست سخت چسبیده باشد بدین صورت که مغز لق نباشد.
5. از بذرهایی که مصنوعأ خندان شده اند یا شکستگی دارند استفاده نشود.
6. بذرها باید درشت و مغز کاملا رسیده باشد، این گونه بذرها مواد ذخیره بیشتری دارند و رشد نهال بهتر خواهد بود.
7. ضد عفونی بذر هنگام کاشت لازم است.

مشهورترین پایه های درختان پسته

یکی از عوامل مهم در ازدیاد درختان پسته انتخاب پایه مناسب و مقاوم است. در حال حاضر پایه اکثر باغهای پسته ایران از نوع پسته اهلی ورا می باشد. در اغلب کشورهایی که پسته جزو محصولات صادراتی آنهاست تحقیقات وسیعی روی پایه های مختلف صورت گرفته و بهترین پایه ها را برای آن کشورها معرفی نموده اند.

بنابراین با توجه به اهمیت موضوع به مشهورترین پایه های مورد استفاده در کشورهای مختلف مختصر اشاره میگردد. البته در گذشته پستی در مورد آشنایی با انواع پایه های پسته مورد استفاده در ایران جهت ازدیاد پسته و رقم های تجاری پسته در ایران منتشر کرده ایم که میتوانید آن را نیز مطالعه کنید.

پایه پسته اهلی

پسته اهلی در ایران و بعضی از کشورهای دیگر مانند سوریه به عنوان پایه اکثر باغ های پسته به کار می رود. جوانه زنی و رشد اولیه آن قابل توجه است و برای کشت در خزانه و کشت مستقیم در باغ ، بخصوص در اراضی شور مناسب است، ولی عیب های آن کم نیست.

این پایه در مقابل نماتدهای عامل مولد غده ریشه ، بیماری گموز ، قارچ عامل پژمردگی بسیار حساس است و همین طور در صورت عدم هرس فرم ، تنه نامناسب ایجاد می کند. در ایران از انواع پسته بادامی ، سرخس ، بنه باغی ، رقم قزوینی و دیگر رقم های این گونه برای تولید پایه استفاده می شود.

پایه بنه

بنه گونه ای است که به صورت جنگل های وحشی یا توام با بلوط و بادام در بعضی از مناطق کوهستانی و مرتفع کشور وجود دارد. بنه دارای رشد اولیه کم ولی نسبت به دیگر گونه های آزمایش شده در ایران به نماتد مقاومتر است. بذرهای این گونه دارای قوه نامیه متفاوت است.

در ایران بنه زودتر از دیگر گونه ها از خواب زمستانه بیدار می شود. این پایه نیز نسبت به قارچهای خاکزی حساس است. بررسی های نگارنده حاکی از آن است که این پایه نسبت به پایه های ورا در مقابل شوری خاک مقاومت کمتری دارد.

پایه کسور یا خینجوک

کسور یکی از گونه های وحشی است که بذرهای آن در شرایط طبیعی به سختی سبز می شود ولی در صورت جوانه زدن رشد اولیه بهتری نسبت به بنه دارد. این گونه نیز به بیماریهای شایع پسته بخصوص نماتد مولد غده حساس است.

پایه آتلانتیکا

آتلانتیکا گونه وحشی مناطق مدیترانه و فلسطین است. رشد اولیه آن پس از جوانه زدن کم ولی در شرایط گلخانه ای پس از دو تا شش ماه، آماده برای پیوند زنی و انتقال به باغ اصلی می باشد.

پایه آتلانتیکا به بیماری پژمردگی ورتیسیلیومی و هوای سرد حساس است و برای مناطق سرد توصیه نمی گردد. اجرای پیوند گونه ورا روی این پایه کاملا سازگار است.

پایه پسته تربنتوس

این گونه به نماتد پسته ، گموز و شوری خاک مقاوم است ولی به قارچ ورتیسیلیوم حساس است.

این درخت نیز در آمریکا و استرالیا به همراه آتلانتیکا تا سال های اخیر مورد استفاده قرار می گرفت ولی به بیماری پژمردگی ورتیسیلیومی حساس است.

در استرالیا با پدید آوردن هیبریدی از این گونه و گونه پسته چینی یا چایننسیس پایه ای مقاوم به ورتیسیلیوم به دست آورده اند.

پایه اینتگریما

پسته اینتگریما گونه ای است که ظاهرا موطن اصلی آن چین و هندوستان است. رشد اولیه خوب و به قارچ ورتیسیلیوم مقاوم است. بذرهای این گیاه مانند آتلانتیکا ریز است.

علاوه بر پایه های ذکر شده گونه هایی مانند لنتیسکوس، کابولیکا و الئوزا نیز وجود دارند که بیشتر ارزش دارویی و صمغی دارند.

ازدیاد پسته به روش غیر جنسی

مهم ترین روش ازدیاد غیرجنسی درختان پسته پیوند زدن است. پسته درختی دو پایه است و چون قبلا در موقع کاشت نمی توان درخت ماده را از درخت نر تشخیص داد، بنابراین پیوند زدن پایه های بذری حتما لازم است.

همچنین کشت بذر پسته به دلیل خاصیت هتروزیگوتی گوناگونی شدید بذرها ، به هیچ وجه نمی تواند خصوصیات مورد نظر و مطلوب مادر را به طور کامل حفظ و منتقل نماید و باید پیوندک مناسب و مورد نظر را روی پایه پیوند نمود.

در نقاط مختلف دنیا انواع گوناگونی از پیوند درختان پسته کاربرد دارد. در ایران پیوند لوله ای رایج ترین نوع پیوند است.

پیوندهای جوانه

پیوند لوله ای

در این روش که رایج ترین نوع پیوند در ایران است، پس از آن که نهال دو یا سه ساله گردید و تنه نسبتا مناسبی پیدا کرد. در اواخر زمستان تنه اصلی نهال بذری از ارتفاع ۴۰-۶۰ سانتیمتری قطع می گردد.

بدین ترتیب نهال دارای چند شاخه جدید از محل جوانه های زیر قسمت بریده شده می گردد، که باید چند شاخه قوی از این شاخه ها ، در جهت های مختلف نهال نگه داری شود و بقیه حذف گردد.

در اوایل خردادماه (همزمان با جو درو منطقه روی این چند شاخه پیوند لوله ای زده می شود.

پیوند شکمی

پیوند شکمی رایج ترین روش مورد استفاده در باغ های پسته آمریکاست.

بسته به زمان کاشت و اندازه نهال ممکن است عمل پیوند در همان سال اول کاشت یا بعدأ انجام گیرد.

این نوع پیوند در ارتفاع یکسان انجام می شود تا استفاده از دستگاه شیکر (لرزاننده) به سهولت انجام گیرد.

این نوع پیوند در ماههای اردیبهشت و مرداد بهترین نتیجه را دارد. در مواردی که گیاه شیره دار است از روش تی معکوس استفاده می شود.

پیوند قاچی یا پیوند قاشی

در این نوع پیوند که بیشتر در استرالیا متداول است ، نهال ها پس از انتقال به محل اصلی پیوند میخورند.

جوانه پیوندک از شاخه های تازه سال جاری انتخاب می شود و در فاصله ۳۰ تا ۵۰ سانتی متری بالای سطح خاک رو به باد پیوند زده می شود و بوسیله نوارهای پی.وی.سی (P.V.C) محکم گردیده و بعد از ۱۰ سانتی متری بالای محل پیوند، ساقه اصلی نهال قطع میگردد.

زمان این نوع پیوند در استرالیا اوایل پاییز است و قطر مناسب برای پیوند به اندازه قطر یک مداد می باشد. براساس گزارش های تحقیقاتی این نوع پیوند سبب تولید تنه ای مناسب و متعادل شده و موفقیت آن بالای ۹۰ درصد است.

پیوندهای شاخه

پیوند زبانه ای

این نوع پیوند در استرالیا برای تحقیقات کاربرد وسیعی دارد. مزیت این روش نسبت به سایر روش های پیوند این است که می توان به همراه جوانه های رویشی ، جوانه های گل را نیز به پایه انتقال داد.

بدین ترتیب پیوندک از یک شاخه ۲ تا ۱۵ سانتی متری ، همراه دو تا چهار جوانه رویشی و زایشی تشکیل می گردد، که به طور زبانه ای روی پایه جوش می خورد و در عرض یک تا دو هفته ، جوانه های پیوندک شروع به رشد می نمایند.

در این نوع پیوند محل زخم را با نوار پلاستیکی بهم متصل می نمایند و سپس این قسمت را با پاکت هایی پلاستیکی و کاغذی برای جلوگیری از تبخیر محل پیوند می پوشانند.

پیوند اسکنه ای

این نوع پیوند نیز در درختان پسته مرسوم است و در بعضی از نقاط آمریکا و استرالیا اجرا می گردد. در بعضی از نقاط ایران نیز این پیوند برای جوان شدن درختان پیر استفاده میشود.

پیوند تاجی

این نوع پیوند از کشور آمریکا و مکزیک با موفقیت بالای ۸۰ درصد گزارش شده است.

برای این نوع پیوند، پیوندک باید قبلا تهیه و ذخیره شود و سپس در اوایل بهار روی پایه ها پیوند بخورد.

این نوع پیوند روی پایه پسته هایی که قطر زیادی دارند انجام می گیرد و در صورت هرس به موقع پایه ، پیوندک از رشد خوبی برخوردار می شود.

پیوند جانبی

این نوع پیوند نیز از کشور مکزیک گزارش شده است و پیوند جانبی رقم کرمان، روی پایه پسته آتلانتیکا با نتیجه ۱۰۰ درصد موفقیت گزارش شده است.

قلمه زدن

یکی از روش های ازدیاد غیر جنسی گیاهان استفاده از قلمه است.

گیاهانی که به وسیله بذر زیاد می شوند، در صورتی که قلمه آنها نیز قابل کشت باشد و از آنها برای ازدیاد استفاده شود ، طول دوره لازم تا رسیدن به دوران باردهی کمتر می شود و در این صورت جدا از حفظ ترکیب ژنتیکی مورد نظر این روش مزایای ویژه خود را دارد.

اما ریشه دار کردن قلمه پسته مدت هاست که مورد بحث محققین و علاقه مندان پسته می باشد ولی متاسفانه تلاش های انجام شده تا به حال چندان موفقیت آمیز نبوده است. گزارش ها حاکی از آن است که، برای تحریک ریشه زایی در قلمه های پسته ، غلظت بالایی از اکسین خارجی ایندول بوتریک اسید (IBA) مورد نیاز است.

علاوه بر اینکه فاکتورهای مختلفی مانند سن (قلمه شاخه های جوان یا بالغ)، پیش تیمارهایی در مورد اتیوله کردن (بیرنگ کردن) و غیره، که همه در ارتباط با سیستم اکسیداسیون داخلی بافتها، برای تحریک ریشه زایی هستند موثر می باشند.

همینطور مشخص شده که مواد فنلی موجود در ساقه های درختان پسته، به عنوان یک اکسین اکسیداز عمل نموده و فعالیت تحریک کنندگی ریشه زایی نیز دارد.

همچنین گزارش شده که تیمار قلمه های جوان با هورمون IBA در غلظت های ۳۰۰۰ تا ۵۰۰۰ پی پی ام سبب ۱۰۰ درصد ریشه زایی گردیده است. از طرفی همین غلظتها در قلمه های بالغ ، هیچ اثری برای ریشه زایی نداشته است.

اما در زمانی که غلظت بسیار بالایی از IBA (۳۵۰۰۰ پی پی ام) مورد استفاده قرار گرفته است، ۸۵ درصد ریشه زایی حاصل شده است.

در هر حال اگر چه این روش تکثیر در مورد پسته به علت دو پایه بودن و مشکل تفرقه صفات از اهمیت بالایی برخوردار است، اما با توجه به نتایجی که تا به حال به دست آمده است هنوز نمی توان در تحت شرایط معمول این روش را پیشنهاد نمود. بنابراین انجام تحقیقات وسیع در این زمینه کاملا ضرورت دارد.

خوابانیدن

اگرچه از نظر گیاه شناسی درخت پسته را می توان بوسیله خوابانیدن ازدیاد نمود، ولی از نظر اصول باغبانی این روش علمی و قابل توصیه نیست.

ساقه های درختان پسته به سختی ریشه نابجا تولید می نمایند و علاوه بر آن در صورتی که شاخه ای از درخت را بتوان ریشه دار نمود، پس از جدا نمودن این شاخه از گیاه مادری ، قادر به ادامه حیات نخواهد بود.

این عدم موفقیت در زمینه ازدیاد با روش خوابانیدن ، می تواند از حساسیت ریشه های درختان پسته به جابجایی و هم از ضعف شدید ریشه های نابجای تولید شده باشد.

کشت بافت

یکی از جدیدترین روش های ازدیاد گیاهان کشت بافت و سلول گیاهی است که در این روش از طریق کشت بافت ساقه ، برگ ، جنین ، بساک ، تخمدان ، ساقه و… می توان تعداد زیادی گیاه تولید نمود. مزایای این روش به شرح زیر است:

1. تولید گیاه عاری از ویروس
2. کوتاه نمودن زمان مورد نیاز برای تولید گونه های جدید
3. تولید سریع تعداد زیادی گیاه با ژنوتیپ یکسان
4. ازدیاد سریع گیاهانی که تولید مثل جنسی در آنها مشکل و طولانی است

کشت بافت جدیدترین تکنیک برای ازدیاد و دسترسی به درختان پسته با صفات پر محصول و واریته های مقاوم به امراض ، شوری ، خشکی و انتقال صفات مناسب از یک رقم به رقم دیگر، با بهره گیری از علم مهندسی ژنتیک است.

در مورد اصلاح گیاه پسته از این طریق تاکنون بررسی چندانی صورت نگرفته است.

با توجه به اینکه پسته گیاهی دو پایه است، ازدیاد این گیاه به منظور پایه برای درختان پیوندی در حال حاضر تنها از طریق کاشت بذر عملی می باشد، که در نتیجه اختلاف ژنتیکی بین پایه های حاصله زیاد می باشد.

بنابراین به منظور دستیابی به کلون های یکسان و پایه های یکنواخت ، بررسی هرچه بیشتر در مورد امکان ازدیاد درختان پسته به روش کشت بافت کاملا ضروری به نظر می رسد.